İsmail Gaspıralı kimdir? Sudan Mektupları adlı hikâyesinin konusu nedir? Gaspıralı’nın hayatı, eserleri ve fikirlerini ile onun hikâyelerinden olan Sudan Mektupları’nından söz edeceğim yeni bir yazım ile daha sizlerleyim. Aslında bu yazının oluşma sebebi üniversitede ödev olarak Gaspıralı’nın bu sözünü ettiğim eserinin bana verilmiş olması. Hal böyle olunca da Gaspıralı hakkında fikir sahibi olmak bize düştü. Bende hem ödev olarak sunacağım makaleyi sizinle paylaşmak hem de Gaspıralı ve Sudan Mektupları hakkında internette arama yapacak arkadaşlara kaynaklık etmesi açısından bu yazıyı oluşturmaya karar verdim ki nette pek fazla bilgi ve içeriğe ne yazık ki ulaşmak pek mümkün görünmüyor.
Öncelikle İsmail Gaspıralı kimdir bu soruyu yanıtlayalım istedim:
Gaspıralı, orduda subay bir babanın oğlu olarak 1851 yılında Avcıköy’de doğar. Ailece 1854’te Bahçesaray’a yerleşirler. On yaşına kadar ilkokula devam eden küçük İsmail’i Akmescit jimnazına gönderirler. Bu jimnazda iki yıl kalır. Sonra Varonej askerî okuluna devam eder. Oradan da Moskova askerî lisesinin öğrencisi olur. Bu lisede dindaşı Mustafa Mirza ile tanışır. O sırada Osmanlı Devleti sınırları içindeki Girit’te isyan vardır. Okuduğu lisede huzuru yoktur. Türklere karşı Kuşçuluk ve islâvcılık düşmanlığı körükleniyordu. Bu fanatik hava içinde tatilini okulda geçirmek yerine Türk kardeşlerine yardım için Odesa yolu ile İstanbul’a gitmeğe karar verir. Pasaportu olmadığından yakalanır. Artık liseye dönemez. Zincirli medresesine Rusça hocası olur. Bu sırada fikrî faaliyetini geliştirir. Şostov ailesinin kütüphanesinde mevcut Rus edebiyatı ile siyasî ceryanlara dair kitaplar okur. Ekonomi ve sosyal problemleri inceler. Rusya’da tatbik edilen garpçılık ceryanı ile halka doğru gitme yolundaki çalışmaları öğrenir. 1869’da Yalta’daki Dereköy okuluna öğretmen olur. 1871’de Türkiye’ye giderek subay olmak ister. Bu teşebbüsü gerçekleşmez. Paris’e gider. İki yıl kalır. Fransa’da kültür ve pedagoji yayınlarını takip, eder. 1874’te İstanbul’a döner. Yazarlık hayatına başlar. 1875’te Kırım’a döner. 1878’de Bahçesaray Belediye başkanı olur. 1882’de Usul-i Cedid mektebini açar. Kazan’a, Türkistan’a, Kafkasya’ya, Hindistan’a, Çin’e, Mısır’a seyahatler yapar. Nihayet 11 Eylül 1914’te hayata veda eder.
Hakkında pek çok makale yazılmış Rusya’daki Türklerin eğitimi ve hakları konusunda büyük mücadeleler vermiş bir fikir adamı olan Gaspıralı ve Sudan Mektupları adlı eserinden söz etmek gerekirse yazar bu eserini Tercüman Gazetesi’nde 7 Ocak 1896 tarihinde kaleme alır fakat eser “Ahiri İlerde denilerek yarım kalmıştır. Tercüman Gazetesi’nin diğer sayılarında esere rastlanmamış olsa da yazarın bir başka hikâyesi olan “Kadınlar Ülkesi” bu hikâyenin devamı olarak kabul edilmektedir. Sudan Mektupları Molla Abbas Efendi’nin Margarita isimli tüccar bir Fransız kızı ile olan münasebeti neticesinde başlar ve olay akışı Molla Abbas’ın Fransız ajanlarının Sudan’a gidişine yardım etmesi şeklinde devam eder. Gaspıralı eserde sık sık aşağıda sizlere sunacağım makalemde de göreceğiniz üzere eğitim unsurlarına başvurur ve Garp-Şark mukayesesi yapar. Hikâye dikkatli okunursa İslam medeniyet ve eğitim sisteminin geri kalmışlığına yapılan eleştiriler ve Batı’nın eğitimsel ve düşünsel anlamda üstünlüğünü kabul ediş görülecektir.
“Hünersizlik yakışmaz bizim millete
Bin kılıçka bir kalem dâima galiptir”
Diyen Gaspıralı toplumların ancak eğitim-öğretim yolu ile gelişeceğini ve Batı’nın bunu bu şekilde başardığını ifade eder. Kadının toplumsal hayattaki rolüne de büyük önem veren Gaspıralı İslam medeniyetlerinde kadının yalnızca çocuk doğuran bir unsur olmasını tenkit eder. Gaspıralı için Rizaettin Fahrettin “Türk dilinin birinci ıslahçısı Ali Şir Nevâi ise, ikincisi de İsmail Bey’dir.” sözünü kullanmaktadır.
“Doğmuşum Avcıköy’de 1851’de
Mekânımdır Bahçesaray mezarım kim bilir nerde”
Diyen Türk âlimi Gaspıralı 1914’ün Eylül’ün de hayata gözlerini yumsa da bugün fikirleri hala canlılığını ve kalıcığını korumaktadır. Unesco tarafından 2014 yılı İsmail Gaspıralı yılı ilan edilmiştir. Sudan Mektupları’nda Gaspıralı’nın eğitim konusundaki fikirlerini ele aldığım makalemi yazımın hemen sonunda bulabilirsiniz. Dilde, fikirde işte birlik yaşadığımız güzel günler görmek dileği ile…
Yazıma aşağıdaki linkten erişebilirsiniz:
https://www.docdroid.net/zejz/sudan-mektuplar.docx.html
Yazıyı okumanız için gereken şifre: www.gurkanbilgisu.com
